Wystapienia Marcina Lutra, coraz silniejszy nurt protestandzki, rosnąca liczba odłamów innowierczych wzbudiiły niepokój w Kościele rzymskokatolickim. Zagrożeni przez reformę dostojnicy katoliccy zwołali w latch 1545 - 1563 sobór trydencki, na którym opracowano strategię przeciwdziałania fali protestantyzmu. Przeprowadzono wtedy szerwgo reform wewnętrznych uzdrawiających sytuację w instytucjach kościelnych, ale przede wszystkim wytyczono plany walki z innowiercami. Walka ta zaczęła się pod hasłami wykorzystania dorobku kultury humanistycznej do celów religijnych i obrony wiary katolickiej. Ta kontrofensywa Kościoła rzymskiego jest określana mianek kontrrformacji Przeprowadził je powolany do życia w 1534 roku zakon jezuitów. To właśnie wtedy znowu zapłonęły w Europie stosy, na których palono nie tylko innowiercze książki, ale także ich autorów. Kontrrformacja wprowadziła indeks ksiąg zakazanych, które wolno było czytać wyłącznie po uzyskaniu zgody lub ścigającej autorów ksiąg nieprawomyślnych. Konfiskowano majątki innowierców, ale wielu protestantów po prostu wygnano z ich rodzinnych krajów. Początkowo znajdowali schronienie w Polsce, wkrótce jednak Rzeczpospolita zaostrzyła swoją politykę wobec innowierców.
To właśnie w epoce Baroku rozpowszechniło się przekonanie o Polsce jako przedmorzu chrześcijaństwa i obowiązkowym katolicyzmie wszystkich Polaków. Schemat Polak-katolik na wiki staje się jednym z najbardziej wyrazistych wizerunków obywatela Rzeczypospolitej
Obejmuje w zasadzie cały wiek XVII Barok swymi korzeniami tkwi w stuleciu poprzednik (koniec XVIw.), natomiast w niekórych krajach europeiskich trwa jeszcze w pierwszej połowie XVIII w. Podział polskiego Baroku jest następujący:
Niezwykle istotnym czynnikiem kulturowym polskiego baroku jest sarmatyzm, kształtujący w zasadzie cały nurt poezji ziemiańskiej. Sarmatyzm jest typowo polską, oryginalną w skali europejskiej ideologią. Mianem sarmatyzmu nazzywamy pogląd o szczególnym pochodzeniu szlachty polskiej.
Zgodnie z XVI-wiecznymi historykami twierdzono, że polska szlachta wywodzi się od Sarmatów, starożytnego plemienia, zamieszkującego przed wiekami ziemie polskie (w rzeczywistości Sarmaci zasiedlali w połowie pierwszego tysiąclecia przed naszą erą ziemię nad dolna Wołgą). Sarmatom przypisywano wiele wspaniałych cech charakteru, np. wrodzoną dumę, waleczność, odwagę, męstwp, patriotyzm, tolerancję, wierność. Polska szlachta przypisywała sobie sarmackie pochodzenie, zaczęto poszukiwać własnych korzeni, wywodzić genezę całych rodów "od Sarmatów", stworzono wielki sarmacki mit szlachecki
Ideologia sarmacka ewoluowała, niestwty w złym kierunku. To co stanowiło zalety z biegiem czasu wynaturzało się, zdegradowało, straciło wartość. Tak więc dzisiaj polski sarmatyzm utożsamiany jest raczej z negatywnymi cechami siedemnasto-, a przede wszytskim osiemnastowiecznej szlachty polskiej: megalomanią (przesadnym przekonaniu o swej wartości i wyższości nad innymi stanami), ksenofobią (lękiem przed wszystkim co obce), nacjonalizmem(poczuciem wyższości nacji polskiej nad innymi narodami), nietolerancją religijną, awanturnictwem, skłonnościa do pijatyk. Sarmatyzm to również niechęć do przesadnej nauki - za całkowicie wystarczające Sarmaci uważali wykształcenie wyniesione z kolegiów jezuickich.
Za typowego Sarmatę pierwszego okresu (pozytywnego) uważany jest Wacław Potocki, z kolei przedstawicielem sarmatyzmu zdegradowanego, wypaczonego jest Jan Chryzostom Pasek.
Jan Baptysta Poquelin urodził się w 1622r. w Paryżu jako syn tapicera królewskiego. Od dzieciństwa interesował sie teatrem. Otrzymał staranne wykształcenie w kolegium jezuickim, ale zrezygnował ze stanowiska dworskiego i - zakochany w aktorce - założył spółkę z aktorską grupą rodziny Bejart. Przybrał wówczas pseudonim artystyczny: Molier. Pełnił funkcję kierownika, reżysera, autora i aktora. Początkowo wystepował na prowincji. Po dwunastej wędrówce po Francji powrócił do Paryża. Tu dzięku swemu komediopisarskiemu talentowu zyskał poparcię i opiekę króla Ludwika XIV. Molier napisał ponad 30 komedii - najbardziej znant to m.in.: Świętoszek, Skąpiec, Mieszczanin szlachcicem, Chory z urojenia
Zmarł na scenie w trakcie przedstawienia Chorego z urojenia w 1673. Pochowano go na cmentarzu dopiero na polecienie króla, w nicy, momo sprzeciwu duchowieństwa.
Komedia jest gatunkiem dramatu obejmującym utwory o pogodnej tematyce i wartkiej, żywej akcji, która kończy się najczęściej w sposób pomyślny dla bohaterów, Komedia operuje chwytami komizmu i groteski, często ma charakter satyrycznu, ośmieszający ludzkie wady i słabości charakteru. Komedia stanowiła od swych początków opozycję dla tragedii, jej twórcy programowo odrzucali patos, wysoki styl i rygorystyczne zwaną kompozycję.
Generelnie wyróżnia się dwa typy komedii: komedię charakterów i komedię intrygi. W komedii charakterów na pierwszy plan wysuwa się umiejętne uwypuklenie ujemnych cech charakteru poszczególnych postaci, zaś w komedii intrygi ośrodkiem komizmu stają się działania bohaterów i zabawne komplikacje z tym związane, czyli właśnie intrygi.
Komizm sytuacyjny polega na bawieniu widza spiętrzeniem niefortunnych i niezwykłych wypadków, wymiszających na bohaterze zachowanie śmieszne i komiczne
Komizm charakterologiczny - polegał na umiejętnym dobieraniu typów bohaterów w taki sposób, aby wyolbrzymieniu i uwypukleniu uległy pewne określone cechy charakteru, np. głupota, naiwność czy chciwość.
Komizm językowy to inaczej komizm słowa. W tym przypadku na widza oddziałuje przede wszystkim żart, dowcip, jaki pada ze sceny. Częśto są tp zabawne dialogi bohaterów, cięte riposty czy żartobliwe powiedzonka.
Świętoszek łączy w sobie cechy komedii charakteru (mistrzowskie kreacje obłudy Tartuffe'a i ślepej dewocji Orgona) z komedią intrygi (działania Marianny i Damnisa wspierane przez pokojówkę Dorynę, mające na celu zdemaskowanie szalbierwstwa i obłudy Świętoszka). Molier przerzucając pomost między farsą a komedią na wskroś obyczajową, wprowadza na do wnętrza domu porządnej, paryskiej, mieszczańskiej rodziny, kierując na naszych oczach arcydzieło komedii charakterów, gdzie zewnętrzna intryga nie gra ważnej roli, bowiem cała akcja wynika ze ścierania się odmiennych charakterów. Molier w Świętoszku operuje humorem specyficznym, niezbyt błyskotliwym, wywodzącym sie z farsy, ale czyni go dość oszczędnie ze względu na powagę i delikatność tematu, który porusza.
Rzecz dzieje sie w Paryżu, w domu Orgona, w czasach współczesnych Molierowi.
Pani Pernelle - matka Orgona, jako osoba najstarsza w rodzinie cieszy się szacunkiem i miłością. Niestety i ona ulega niszczącemu wpływowi Tartuffe'a. Budzi sie w niej dewocja, używa swego autorytetu w złych celach - poprawia, poucza, gani, tymczasem ona sama potrzebuje kogoś, kto pomógłby jej właściwie ocenić obłudnika, jakim jest Świetoszek. Pod wpływem Tartuffe'a staje się fanatyczna, zaślepiona, bezkrytyczna
Orgon - mąż Elmiry, przeciętny, francuski mieszczanin, do chwili pojawienia się w jego domu Świętoszka jest szczęśliwym ojcem rodziny, kochającym mężem, mądrym i uczciwym człowiekiem, który dba o dobro swoich bliskich. Wystarczy jedna osoba, aby życie i światopogląd Orgona uległy drastycznej zmianie. Okazuje się być ufnym, naiwnym i zbyt łatwowiernym człowiekiem, który potrafi ryzykować szczęściem własnej rodziny, jesli tylko umiejętnie sie nim pokieruje. Tartuffe ma na Orgona nieograniczony wpływ. Dochodzi do tego, że Orgon traktuje Świętoszka jak osobę najważniejszą w życiu, bliższą niż żona i dzieci. Daje się zaślepić; dawniej był człowiekiem pobożnym, teraz staje się dewotem. Jego brak umiejętności odgadnięcie prawdziwego charakteru Świętoszka dowodzi skrajnej łatwowierności Orgona. Staje się przy tym nieufny i podejrzliwy wobec najbliszych, które to cechy wypielęgnował w nim właśnie Tartuffe. Orgon pozwla sobą manipulować, wydaje się nie mieć własnego światopoglądu i włsnych przekonań i to są jego najważniejszte wady. Bardzo pragnie, aby ktoś przedstawił mu właściwu, doskonały "program życiowy" i właśnie to wykorzystuje Tartuffe, który przyjmuje rolę nauczyciela i mistrza. Orgon sam wprowadził świętoszka do swego domu, więc jest współwinnym rodzinnego nieszczęścia. Molier kończy komedię sceną, w której Orgon wraca do roli ojca rodziny, niestety osobiście bohater niewiele się do tego pryczynił.
Elmira - wzorowa żona, piękna, zabawna, pełna wdzięku kobieta, która docenia wartość własnego małżeństwa i nie daje sie uwieść obłudnemu Świętoszkowu. W przeciwieństwie do męża natychmiast właściwie ocenia charakter Tartuffe'a i konsekwentnie dąży do zdemaskowania jego niecnych zamiarów. Jest odważna, sprytna, przebiegła. Ma honor, kieruje się czystymi zasadai moralnymi, dlatego tak razi ją sztuczne, udane zachowanie Tartuffe'a. Troszczy sie o los dzieci, widząc, że mąż chce doprowadzić do nieszczęścia. Odważnie rozmawia ze Świętoszkiem o jego zamiarach ożeku z Marianną. W końcu nie waha się przed uczestnictwem w podstępie, aby Orgon poznał prawdziwe oblicze Tartuffe'a.
Damis - syn Orgona, kocha i szanuje ojca, ale widzi jego zaślwpienie i otwarcie się buntuje przeciwko wszechwładzy Świętoszka w domu. Efektem jest wydziedziczenie przez ojca, co w ówczesnych czasach równa się pozostawieniu syna bez środków do życia. To właśnie Damis odkrywa zamiart Tartuffe'a wobec Elmiry (przypadkowo słyszy ich rozmowę) i natychmiast podejmuje decyzje o zemście. Niestety ojciec odtrąca go i gdyby nie szczęśliwy zbieg okoliczności (aresztowanie oszusta) los Damisa mógłby być bardzo smutny.
Marianna - córka Orgona, zakochana w Walerym, jak każda mloda dziewczyna głęboko przeżywa pierwszą milość, dlatego decyzja ojca o jej związku z Tartuffe'em jest dla nie niezrozumiała i bolesna. Córka traci zaufanie i szacunek do ojca. Spostrzego, że nie jest już dla niego taka ważna, liczy się przede wszytskim jej przyszły mąż - Świętoszek. Dlatego Marianna nie ma żadnych oporów przed otwartą walką z Tartuffe'em, którego nienawidzi.
Doryna - pokojówka Elmiry, wzór służącej - przywiązana do Elimry i Orgona, wierna, uczciwa, dba o dobro całej rodziny. Przez cały czas zachowuje przytomność umysłu, przejrzała Tartuffe'a otwarcie z niego drwi (co jest powodem gniewu Orgina i jego matki), potrafi zdemaskować jego obłudę i szydzi z jego udawane pobożności. Jej zdanie wyraźnie nie liczy się w domu Orgona. Doryna nie jest już młodą dziewczyną. Dojrzałość i doświadczenie pozwalają jej otwarcie rozmawiać z Orgonem na temat Świętoszka, mówi wprost i ma większą siłę przekownywania niż Elmira. Za wszelką cenę stara się odwieść Orgona od planów małżeństwa Marianny z Tartuffe'em. Doryna ma tupet i nie waha się przed dosadnym wyrażeniem swoich mysli. Pociesza Marianę,, stara sie opiekować wszystkimi domownikami, jest osobą mądrą, szlachetną.
Tartuffe czyli Świętoszek - pojawia się dopiero w III akcie komedii, mimo to z rozmów kolejnych członków rodziny Orgona orientujemy się w skutkach jego obłudnyc działań. Cała rodzina jest skłócona - Orgon i jego matka (pani Pernelle) z łatwością dają sobą kierować Świętoszkowi, który ma na nich nieograniczony wpływ. Pani Pernelle poucza nie tylko wnuki, ale także synową (Elmirę), z góry zakładając ich negatywne zachowanie, Orgon już postanowił wydać córkę (Mariannę) za Świętoszka i w ten sposób wprowadzić go go rodziny Elmira i Damis są w bardzo trudnej sytuacji. Do tej pory stanowili szczęśliwą, kochającą się rodzinę, teraz choć wciąż zywią do Orgona ogromny szacunek, nie zgadzaja się z jego wolą. Właśnie do tego doprowadził Tartuffe.
Jest to mężczynza w średnim wieku, pozbawiony uroku osobistego, o prawdopodobnie mało atrakcyjnym wyglądzie, ale za to obdarzony niebywałą umiejętnością przekonywania i niepospolitą bezczelnością. Jego błyskotliwa elokwencja i tupet są w stanie oczarować niejednego naiwnego słuchacza. Jest bezwzględny, uparty, bezkrytyczny a podstawową jego cechą jest obłuda. W imię fałszywie pojętych chrześcijańskich zasad Tartuffe niemal rozbija rodzinę i doprowadza Orgona do nędzy. Co ważne, Świetoszek potrafi wybrać osoby, które z łatwością ulegają jego wpływowi, a do pozostałych (zwłaszcza Marianny i Domisa oraz pokojówek) nabiera zdecydowanie wrogiego nastawienia i stara się je przedstawić w możliwie najgorszym świetle.
Doskonale udaje osobę pobożną, przestrzegającą zasad religijnych, dba o wszystkie drobiazgi. Zachowuje posty, umartwia się, żarliwie modli, prawi gorące kazania, rozprasza religijne wątpliwości bliźnichm słowem pozuje na człowieka głęboko religijnego, autorytet w sprawach wiery i przykład jednostki, która poświęca życie Bogu o bliźnim.
W rzeczywistości Tartuffe jest dewotrk i hipokrytą, a kiedy zmusza go do tego sytuacja, zrzuca maske męża opatrznościowgo rodziny i odkrywa oblicze bezwzględnego oszusta. Tylko przytomność umysłu Elmiry, jej prawdziwa miłość do Orgona oraz uczciwość i wierność wzorowej żony doprowadzają do zdemaskowania prawdziwych zamiarów Świętoszka. Natomiast sprawny aparat sprawiedliwości pozwala go unieszkodliwić.
Urodził się w 1636r. w Wegrzenowicach, w okolicach Rawy Mazowieckiej. Wywodził się z zubażałej, zagrodowej szlachty o silnych tradycjach ariańskich. Ukończył kolegium jezuickie w Rawie Mazowieckiej. W latach 1656-1667 był żołnieżem, brał udział w wyprawach do Szwecji, na Węgry, na Moskwę, uczestniczył w wyprawie do Danii pod dowództwem Stefana Czarnieckiego. Po powroce do Polski ożenił się z wdową - matką sześciorga dzieci, dzierżawiącą dwie wsi w ziemi krakowskiej i wiódł życie gospodarza - ziemianina. Dokumenty ukazują Paska jako pieniacza i awanturnika, który prowadził niekończące się procesy z właścicielami dzierżawionych dóbr, awanturował się, nie stronił także od alkoholu. Był pięciokrotnie skazany ba banicję. Jednocześnie był to także człowiek o wielkiej fanatzji i niewątpliwym talentem literackim. Zmarł w Niedzieliskach w 1701r.
Pasek przystapił do spisywania swych Pamiętników dośc późno, bowiem jak wykazują badania historycznoliterackie, około roku 1690
Zgodnie z kolejami losów autora jego Pamiętniki dzielą się na dwie części: pierwsza obejmuje wydarzenia z lat 1655-1666 i dotyczy przygód wojennych, druga (lata 1667-1688) opisuje życie ziemiańskie. Pamiętnik nie dochował się jednak w całości, jedyny odpis, jaki dotrwał do XIX w., pozbawiony jest początku i końca, ma też luki wewnątrz tekstu. I właśnie w takiej niepełnej wersji znamy dziś dzieło Paska.
Pierwsza część powieści została wydana w roku 1605, druga w 1615. Widadomo jednak, że jej treść znana była przynajmniej we fragmentach już wcześniej, a książka była ukończona już w 1604.
Akcja powieści dzieje się w czasie współczesnym autorowi, jednak dokładne lata nie zostały określone. Miejscem akcji jest w głównej mierze powiat La Mancha i góry Sierra Morena
Na kanwie zachowań charakterystycznych dla głównego bohatera powieści ukuto termin donkiszoteria
, oznaczający zachowanie charakteryzujące się marzycielstwem, brakiem życiowego rozsądku i upartym trwaniem przy nierealnych planach, założeniach i ideałach, nawet w sytuacji, kiedy wiąże się to z ośmieszeniem i wyobcowaniem ze społeczeństwa.
Don Kichot - podstarzałym dobiegający 50 roku życia szlachcic o pseudonimie Don Kichot z La Manchy, naprawdę nazywa się Alonso Quijano. Jego największa pasja to czytanie romansów rycerskich, a jego marzeniem jest zostanie błędnym rycerzem i wsławienie się szlachetnymi uczynakmi. Wysoki, chudy, kościsty, o pociągłej twarzy. Ma starą, zardzewiałą zbroję, zniszczoną kopię, hełm z przyłbicą z tektury, wychudzoną dychawiczną szkapę o imieniu Rosynat i wiernego giermka, którym jest przekupny wieśniak Sancho Pansa. Ma także damę serca - jest nia prosta, niepiśmienna chłopka, zajmująca się doglądaniem krów, której nadał imię Dulcynea z Toboso i która w jego oczach jest szlachetną damą o niezrównaniej urodzie.
Nie ceni sobie wartości materialnych, nie interesuje go mająteh, który stracił, a wszytkie zarobione pieniądze wydaje na zakup kolejnych książek Jego jedyna rodzina o siostrzenica, która szczerze się o niego martwi, ale nie potrafi się z nim porozumieć, ponieważ żywje w pewnym sensie w zupełnie innym świecie.
Don Kichot jest marzycielem, idealistą, odbiera świat przez najprostszy pryzmat podziału na dobro i zło, nie ma dla niego spraw wątpliwych etycznie. Pragnie pomagać ludziom i ratować wsyztkich nieszczęsliwych, ale zamiast to czynić, bezustannie wpada w kłopoty. Wierzy, że dobro zawsze zostanie nagrodzone, a zło ukarane. Jego chora wypbraźnia przemienia zwyczajny świat wokół niego w śwaiat rodem z bażni i rycerskich historii, w którym wiatraki stają się olbrzymami, chłopki - księżniczkami, a karczmy - wspaniałymi zamkami; wierzy także w istnienie magii, czarodziejskich eliksirów, magicznych przedmiotów i zaklęć. Jest dumny, odważny, czasem wręcz bezmyslny w swojej brawurze, honorowy i szlachetny. Jego postać stała się symbolem osób za wszelką cenę broniących swoich racji i stojących przy nich nawet za cenę niezrozumienia i odrzucienia przez otocznienie.
Sancho Pansa - jest całkowitym przeciwieństwem Don Kochota. Niski, gruby, o okrągłej twarzy, dosiada krępego osiołka. Niepiśmienny chłop, realista, twardo stąpający po ziemi. Jest ostrożny, wręcz tchórzliwy, ma skłonności do wpadania w malkontenctwo, a przy ym jest chciwy i przekupny, każdą rzecz rozpatruje przez pryzmat swoich własnych korzyści. Przy tych wszystkich wadach jest przywiązane do Don Kichota i stara się odsuwać od niego niebezpieczeństwa, tłumaczyć mu co na prawdę widzi i hamując jego niecierpliwość. Jest także naiwny, ponieważ z jednej strony zdaje sobe sprawę z szaleństwa swojego pana, z drugiej jednak wierzy w obietnice stanowisk i majątku, jakie składa mu Don Kichot.
Dulcynea - postać epizodyczna, ale bardzo ważna dla akcji. Jest damą serca DOn Kichota, który w jej imię dokonuje swoich czynów i każe napotkanym osobom wysławiać jej urodę. W rzeczywistości to prosta chłopka, niewykształcona i niezbyt urodziwa. Naprawdę nazywała się Aldoza Lorenzo i pracowała w oborze. Dok Kichot nawet jej nie znał, tym bardziej ona jego, ale to nie przeszkadzało mu kochać jej do szaleństwa
Kaplan, Golibroda - przyjaciele Don Kichota z oddaniem i używając wielkich podstępów starają się skłonić go do powrotu do domu, usiłując wyleczyć do z szaleństwa i szczerze obawiają się o jego bezpieczeństwo.