Renesans

Nazwa epoki

Pojęcie to pojawiło się w wieku XVI, a wprowadził je wybitny włoski pisarz, malarz i architek, Giorgio Vasari. Polska nazwa Renesans jest dosłownym tłumaczeniem włoskiego terminu rinascita, choć bliskie są też jej związki z francuskim słowem renaissance. We wszystkich trzech językach znaczenie nazwy jest dokładnie takie samo - Renesans to inaczej odrodzenie.

Chronologia i periodyzacja renesansu

Pionierem Renesansu wśród krajów europejskich były Włochy, tam też nowy prąd pojawił się i rozwijał najwcześniej. Przyjmuje się, że początki Renesansu w Italii to już połowa wieku XIV, w literaturze łączy się je z twórczością Francesca Petrarki i Giovanniegi Boccaccia. Petrarka est autorem m.in. cyklu Sonetów do Laury (powstającego od 1330 do ok. 1365 r.), Boccaccio natomiast napisał w latch 1349-1351 słynny Dekameron. Rozkwit Renesansu w tym kraju to wiek XV, natomiast zmierzch - wiek XVI.

W pozostałych krajach Europy jest inaczej. Poczatki nowej epoki przypada tu na wiek XV, rozwój - XVI, zmierzch - XVI i XVII.

Renesans w Polsce

Pierwsze sygnały o kształytowaniu się Renesamsu w Polsce pochodzą już z wieku XV. Odnowienie Akademii Krakowskiej w 1400 r. spowodowało, że uczelnia ta stała się jedną z najpopularniejszych i najbardziej szanowanych w Europie - w Polsce zaczęli pojawiać się uczeni i artyści, przywożąc nowe idee, nowe wzorce osobowe. Jednym z pierwszych humanistów, jakim przybył do naszego kraju był Kallimach z Toskanii, jednym z pierwszych artystów Wit Stwosz z Madrenii.

Podział tego okresu w Polsce wygląda nasępująco:

FAZA I tzw. prerenerans; obejmuje drugą połowę XVw. I kończy się w momencie wstąpienia na tron polski Zygmunta Starego (1506).

-FAZA II tzw. wczesny Renesans; obejmuje czasy od 1506 do 1543, w którym miało miejsce kilka jednoczesnych, niezwkle ważnych wydarzeń(partz punkt następny).

-FAZA III tzw. rozkwit Renseansu; trwa od 1543 do 1584 roku. 1584 to data synboliczna - rok śmierci Jana Kochanowskiego. Rozkwit Renestansu to okres największego i najwspanialszego rozkwitu polskiego Odrodzenia, określany mianem złotegi wieku kultury i piśmiennictwa. Na ten czas przypadają rządy dwóch Jagiellonów - Zygmunta I Starego (1506-1548) i Zygmunta II Augusta (1548-1572) Oraz Stefana Batorego(1576-1586). Tworzyli wtedy przede wszystkim Andrzej Frycz Modrzewski-autor wielu cennych traktatów publicystycznych, między innymi O poprawie Rzeczypospolitej; Mikołaj Rej, Jan Kochanowski oraz Mikołaj Sęp Szarzyński;

-FAZA IV tzw. zmierzch Renseansu;

Humanizm Renesansowy

Tak więc humanizmem nazywamy prąd, który przyniusł fascynację człowiekowi i wszystkimi sprawami związanymi z życiem ludzkim. Wynikało to z antropocentrycznego charakteru Renesansu (antropocentryzm to postawienie człowieka w centrum zainteresowania literatury, filozofii, nauki, kultury i sztuki).

Wzorce wypracowane w Starożytności wpłynęły na ukształtowanie się ideału renesansowego humanisty, człowieka wyzwolonego z pęt autorytetu kościelnego, krytycznego i odważnego w poszukiwaniu prawdy, uniwersalnego, wszestronnie wykształconego: znającego języji obce (grekę i łacinę), historię, retorykę, gramatykę, orientującego się w estetycznych kanonach piękna, stawiającego na pierwszym miejscu jednostkę jako wartość najwyższą, autonomiczną i niezależną.

Głównymi składnikami światopoglądy humanistów stały się prądy filozoficzne wykształcone w starożytności:

Reformacja

Termin od łac. reformatio, czyli przekształcenie. Tą nazwą określał się ruch religijno - narodowy i społeczny mający na celu reformę doktryny i praktyk znajdującego się w stanie kryzysu Kościoła rzymskokatolickiego.

Za początek reformacji uważa się powszechnie wystąpienie niemieckiego zakonnika, kaznodziei i teologa = Marcina Lutra który w 1517r przybuł do drzwi kościała zamkowego w Wittenberdze 95 tez. Wypowiadałs ie w nich przeciwko odpustom (pobieraniem opłat za odpuszczenie grzechów), a za gruntownymi reformami kościoła rzymskiego. Szybko zebrało się wokół niego liczne grono zwolenników zwanych luteranami (inaczej protestantami).

Z czasem pojawiły się kolejne odłamy innowiercze. Najwżniejszym z nich był bez wątpienia kalwinizm(od Jana Kalwina), którego wyznawcy byli jeszcze bardziej radykalni niż luteranie. Kalwinizm stał się oficjalną doktryną narodowo - państwową Kościoła ewangelicko - reformowanych m.in. w Szwajcarii, Holandii i USA.

Z czasem od kaliwnizmu odłączył się zbiór braci mniejszych, w Polsce zwanych arianami

Reformacja w Polsce

Szlachta przyjmowała nowe nurty religijne często po to, by ograniczyć władzę i stan posiadania Kościoła katolickiego. Uchwała sejmowa z 1573r., tak zwana konfederacja warszawska, gwarantowała pokój religijny, harmonijne życie wszystkich wyznawców Chrystusa.

Kontrreformacja

Wystapienia Marcina Lutra, coraz silniejszy nurt protestandzki, rosnąca liczba odłamów innowierczych wzbudiiły niepokój w Kościele rzymskokatolickim. Zagrożeni przez reformę dostojnicy katoliccy zwołali w latch 1545 - 1563 sobór trydencki, na którym opracowano strategię przeciwdziałania fali protestantyzmu. Przeprowadzono wtedy szerwgo reform wewnętrznych uzdrawiających sytuację w instytucjach kościelnych, ale przede wszystkim wytyczono plany walki z innowiercami. Walka ta zaczęła się pod hasłami wykorzystania dorobku kultury humanistycznej do celów religijnych i obrony wiary katolickiej. Ta kontrofensywa Kościoła rzymskiego jest określana mianek kontrrformacji Przeprowadził je powolany do życia w 1534 roku zakon jezuitów. To właśnie wtedy znowu zapłonęły w Europie stosy, na których palono nie tylko innowiercze książki, ale także ich autorów. Kontrrformacja wprowadziła indeks ksiąg zakazanych, które wolno było czytać wyłącznie po uzyskaniu zgody lub ścigającej autorów ksiąg nieprawomyślnych. Konfiskowano majątki innowierców, ale wielu protestantów po prostu wygnano z ich rodzinnych krajów. Początkowo znajdowali schronienie w Polsce, wkrótce jednak Rzeczpospolita zaostrzyła swoją politykę wobec innowierców.

William Szekspir

William Szekspir urodził się w 1564 roku w Stratfordzie. Był najstarszym dzieckiem i prawdopodobnie uczęszczał do miejskiej szkoły, w której uczono łaciny i greki.

W 1582 r. mając osiemnaście lat, Szekspir poślubił Annę, starszą od siebie o 8 lat, pochodzącą ze wsi. Rok później przyszło na świat pierwsze dziecko, a w 1585 roku Amma powiła bliźnięta.

W 1592r. Szekspir przybył do Londynu, W Londynie przyszły geniusz sceny utrzymywał się zarabiając na życie jako skryba (pisał i przepisywał listy, prośby, skargi), aktor, autor przeróbek scenicznych oraz współlokatr. Wkrótce stał się czołową postacią grupy teatralnej o nazwie Słudzy Lorda Szambelana, w której pozostał do końca życia. W 1603 roku, po śmierci Elżbiety I, zespół przeszedł protektoraj Jakuba I pod zmienioną nazwą King's Men i często występował na dworze królewskim.

Z tego co można przypuszczać, że Szekspir mało lub wcale nie interesował się publikacja swoich dzieł. Dzieła zebrane wydano dopiero siedem lat po jego śmierci, dzięki dwóm przyjacioło, i dawnym kolegom teatralnym. Przygotowali oni edycję 36 sztuk Szekspira. Następe wydania pochodzą z lat 1632, 1663/64 i 1685

Kanon szekspirowski obejmuje 37 sztuk; dziela sie ona na 8 kronik historycznych, w których skład wchodzą między innymi: Henryk IV, Henryk VI, Ryszard III; tragedie: Makbet, Hamlet, Król Lear, Otello oraz komedie: Sen nocy letniej, Dwaj panowie z Weronyy, Wiele hałasu o nic. Powstała w okresie kornik i komedii sztuka Romeo i Julia oparta jest na angielskich wersjach opowieści. Jest ona pierwszą w literaturze angielskiej tragedią romantycznej miłości nieszczęśliwej pary kochanków.

Sztuki Szekspira zostały napisane przeważnie wierszem, chociaż zawierają też sceny posane prozą albi mieszaniną wiersza i prozy zwłaszcza w komediach

Zmarł 23 kwietnia 1616 (oraz przypuszcza się że urodził sie także 23 kwietnia). Ogólnoludzkie ponadczasowe prawdy w jego dziełach stanowią o tym, że uznaje się go za największego dramaturga wszech czasów

MAKBET

Czas i miejsce

Makbet jest utworem historycznym z dziejów średniowiecznej Szkocji. Makbet i Banko są postaciami historycznymi. Czas akcji obejmuje całe panowanie Makbeta, a więc zgodznie z korniką, okres 7 lat.

Miejsc akcji jest wiele: wrzosowiska, obóz wojskowy pod Forres, zamek Makbeta - Inverness, zamek Makdufa oraz oblegany przez wojska angielskie Dunzynan, gdzie zakończyła się historia Makbeta.

Bohaterowie - charakterystyka

Makbet - wódz wojsk, kuzyn Dunkana. Jest mężny, odważny, umie podejmować szybkie i trafne decyzje, co jest powodem jego militarnych zwycięstw, cieszy się opinią honorowego żołnierza i nieskazitelnego szlachcica. Druga strona natury Makbeta ujawnia się po przepowiedniach czarownic dotyczącyh władzu, która ma stać się jego udziałem. Okazuje się, że Makbet bardzo pragnie zostać królem, co wykorzystuje żona, nakłaniając go do zbrodni. Zabójstwo Dunkana jest tym straszniejsze, że dotyka króla, człowieka najważniejszego w państwie, namaszczonego podczas koronacji świętymi olejami, boskiego namiestnika, istotę szlachetną i peła godności. Mimo to Makbet nie jest w sanie pohamować żądzy władzy. Jedna zbrodnia rodzi następną, a bohater coraz głębiej zanurza się w występku. Pokonawszy Dunkana, musi sę zabezpieczyć przed dziedzicem tronu - jego synem Malkolmem. Następnie zabija swego przyjaciela Banka, ponieważ ten słyszał przepowiednie, a poza tym ma stać się ojcem królów. Zbrodnia jednak ma ogromny wpływ na psychikę sprawcy. Makbet popada w obłęd, ma halucynacje, wraz z zaszczytami rośnie jego przerażenie. Stopniowo zwiększa się świadomość bohatera dotycząca jego własnej natury i nieodwracalności czynów, które popełnił. Nie można przy tym mówić o losie, który wywiera decydujący wpływ na postępowanie Makbeta. Przepowiednia czarownic nie ma nic wspólnego z antycznym przeznaczeniem (fatum). Makbet przez cały czas dysponuje wolna wolą, od niego zależy, jaka decyzję podejmie, Wybiera szlak zbrodni,który w końcu jego samego doprowadza do śmierci. Śmierć jest przy tym ni tylko karą dla Makbeta - mordercy i tyrana, ale także wyzwoleniem od jego obsesji i oststecznym zakończeniem pasma zbrodni.

Lady Makbet - Charakteryzuja ja przede wszystkim yjatkowo silne namiętności. Jest kobietą gotową na wszystko. Kocha i nienawidzi z równa siłą. Nie można jej oceniać w kategoriach dobra i zła, chociaż niektóryz szekspirolodzy przedstzwiali ja jako uosobienie zła, kobietę - demona, czwartą czarownicę. Jako żona Lady Makbet jest czulła troskliwa, opiekuńcza, bardzo lojalna wobec męża, którego est partnerką. Głęboko przeżywa niespełnione macierzyństwo - wiadomo, że miała dziecko, którgo śmierć pozostaje niewyjaśniona. Pragnie spełnienia, nie potrafi zamknąć się w kręgu domowych spraw i problemów. Gdyby była mężczyzną, pewnie znalazłaby satysfakcję na polu walki. Jako kobieta jest skazana na spokojne nudne życie. Tymczasem Lady Makbet za wszelką cenę poszukuje mocynych wrażeń. Perspektywa zostania królową całkowicie ją zaślepia. Nakłania męża do zbrosni, poem do chroni, wydaje się być psychicznie silniejsza, zachowuje opanowanie i zimną krew, nawet w sytuacjach tak niebezpiecznych, jak zdarzenie na uczcie, kiedy Makbet niemal ujawnia zbrodnię. Jednak szaleństwo, któr dotyka Lady Makbet jest o wiele silniejsze i bardziej przejmujące niż choroba Makbete. Jest ono wynikiem niespokojnej natury, samotności, osobistych klęsk, tragicznego macierzyństwa, tłumienia uczuć i popędów, które w końcu ze zdwojoną siłą dały o sobie znać. Tak jak dla Makbeta, również dla jego żony smierć jest ucieczką od własnej natury. Lady makbet popełnia samobójstwo, ginie jako samotna, nieszczęśliwa kobieta.

Jan Kochanowski

Jan Kochanowski urodził się w 1530r. w Sycynie koło Radomia. Jego ojciec, był zamożnym właścicielem kilku wsi i sędzią sandomierskim, matka - była osobą o wysokiej kulturze umysłowej. Najwybitniejszy polski poeta Renesansu miał dwóch braci, również uzdolnionych literacko: Mikołaja i Andrzeja.

W wieku14 lat Kochanowski rozpoczął studia na Wydziaje Sztuk Akademmi Krakowskiej. Następnie w latahc 1551-1552 podjął studia w Królewcu. Zaczął się także w jego życiu okres podróży, zwłaszcza do Padwy, znał Francję. Do Polski Kochanowski powrócił w 1559 r. jako uznany poeta łaciński. Pierwszym polskim utworem Kochanowskiego według tradycji był Hymn (Czego chcesz od nas, Pamie...).

Około roku 1570 porzucił życie dworskie i osiedlił się w Czarnolesie. Tam powstały arcydzieła jego twórczości: Odprawa posłów greckich, Psałtesz i Treny. W 1575 roku ożenił się. W 1579 lub 1580 umarła jego córka Urszula, której stratę poeta bardzo boleśnie odczuł.

Za panowanie Stefana Bateregi Kochanowski ponownie zbliżył sie do dworu królewskiego. Ostatecznie cztery lata życie poeta poświęił na porządkowanie swojej spuścizny literackiej. Zmarł nagle w sierpniu 1584r w Lublinie

FRASZKI

Fraszka jako gatunek literacki

Pojęcie "fraszka" wzieło sie od włoskiego słowa "frasca", które oznaczało gałązkę albo przenośnie drobiazg. Z czasem pojęcie to zaczęto stosować do określenia gatunku literackiego. W takim ujęciu fraszka jest drobnym utworem poetyckim, często o chaakterze żartobliwym, opartym na downipnym pomyśle, błyskotliwej idei. Zdarzaja sie fraszki filozoficzne i refleksyjne. Fraszka jest odmianą epigramatu.

Fraszki Jana z Czarnilasu są przede wszystkim wynikiem obserwacji życia na dworach, na których poeta przebywał przez wiele lat. Kochanowski napisał przez całe zycie ponad 300 fraszek, które z czasem stały się wzorem dla wielu pokoleń poetów.

Wydanie fraszek

Fraszki Jana Kochanowskiego ukazały się w roku 1584, na krótko przed śmiercią poety, w Krakowie.

Przykładowe Fraszki:

Do fraszek. Fraszki moje (coście mi dotąd zachowały)

Do gór i lasów - jest to fraszka autobiograficzna

O żywocie ludzkim - porusza tematykę filozoficzną

O kaznodziei - należy do grupy fraszek satyrycznych w tonie ironicznym

Na nabożną - tą krótka fraszką (zaledwie dwuwersowa), poeta kpi z dewocji i ludzkiej obłudy

Na dom w Czarnilesie - wielka apostrofa, której adresatem jest Bóg

Pieśni

Definicja

Utwór liryczno-muzyczny o rodowodzie starożytnym, wywodzący się z obrzędowości religijnej. Formalna budowa pieśni odzwierciedla jej związki z muzyką: stroficzność, paralelizm składniowy i tematyczny, refrenowe powtórzenia, wyraźna rytmizacja tekstu, instrumentalizacja zgłoskowa (wyrazy onomatopeiczne).

Pieśni jako gatunek literacki

Pieśń jest gatunkiem liryki, swymi korzeniami sięgają ad do Antyku.

Jako samodzielną formę literacką piśń uprawiał Horacy, który tworzone przez siebie utwory nazywał carmina (dziś oda)

Ogólnie wyróżnia sie co najmniej kilka rodzajów pieśni, z których najważniejsze i najczęściej spotykane to: pieśni patriotyczne, refleksyjne i filozoficzno - refleksyjne, erotyczne, religijne, biesiadne, historyczne, pochwalne oraz żałobne.

Pieśni: Jan Kochanowski

pisał przez około dwadzieścia lat swojego dojrzałego życia, głównie w okresie dworskim, ale także i w Czarnolesie. Pierwsze piełne wydanie Pieśni ukazało się dopiero po śmierci poety w roku 1586. Zbiór obejmuje zasadniczo 49 utworów podzielonych na dwie księgi, dodatkowo do pieśni zalicza się również odrębny cykl jakim jest Pieśń świentojańska o sobótce oraz wiele starsztch od pozostałych Hymn ("Czego chcesz od nas, Panie...").

Pieśń


Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary?
     Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary?
Kościół Cię nie ogarnie, wszędy pełno Ciebie:
     I w otchłaniach, i w morzu, na ziemi, na niebie.
Złota też, wiem, nie pragniesz, bo to wszytko Twoje,
     Cokolwiek na tym świecie człowiek mieni swoje.
Wdzięcznym Cię tedy sercem. Panie, wyznawamy,
     Bo nad to przystojniejszej ofiary nie mamy.
Tyś Pan wszytkiego świata. Tyś niebo zbudował
     I złotymi gwiazdami ślicznieś uhaftował.
Tyś fundament założył nieobeszłej ziemi
     I przykryłeś jej nagość zioły rozlicznemi.
Za Twoim rozkazaniem w brzegach morze stoi
     A zamierzonych granic przeskoczyć się boi.
Rzeki wód nieprzebranych wielką hojność mają,
     Biały dzień a noc ciemna swoje czasy znają,
Tobie k woli rozliczne kwiatki Wiosna rodzi,
     Tobie k woli w kłosianym wieńcu Lato chodzi,
Wino Jesień i jabłka rozmaite dawa,
     Potym do gotowego gnuśna Zima wstawa.
Z Twej łaski nocna rosa na mdłe zioła padnie,
     A zagorzałe zboża deszcz ożywia snadnie.
Z Twoich rąk wszelkie źwierzę patrza swej żywności,
     A Ty każdego żywisz z Twej szczodrobliwości.
Bądź na wieki pochwalon, nieśmiertelny Panie!
     Twoja łaska, Twa dobroć nigdy nie ustanie.
Chowaj nas, póki raczysz, na tej niskiej ziemi,
     Jedno zawżdy niech będziem pod skrzydłami Twemi.

TRENY

Treny jako gatunek literacki

Tren jest gatunkiem literackim, który powstał i ukształtował się już w Starożytności, w starogreckiej ytadycji funeralnej (żałobnej, pogrzebowej). Treny dą utworami lirycznymi, w których wyraża się żal po czyjeś śmierci. Na treść trenów składają się opisy czynów, zalet i zasług zmarlej osoby, a atkże ukazanie pustki, jaka została po jej śmierci i poszukiwanie pocieszenia. Bohaterami tranów byli przeważnie wielcy, zasłużeniu w walkach bohaterowie, sławni poeci. Kochanowski zrywa więc w swoim cyklu trenów z klasyczną tradycją, przedmiotem swoich łez i rozpaczy czyniąz zmarłe dwipółletnie dziecko (Urszula).

Okoliczności powstania trenów (trany jako wyraz kryzysu światopopoglądowego)

Zamieszkaneu w Czarnolesie Kochanowskiemu umiera nagle dwuipółletnia córeczka Urszula. Cały świat poety i jego filozofia rozpada się w gruzy Kochanowski ma już wtedy 50 lat, jego wiedza i doświadczenie są ogromne, poglądy zaś i wiara ostatecznie, jak by się wydawało ukształtowane. Zgodnie z wyznawaną przez siebie filozofią stoicką Jan z Czarnolasu był przekonany, że potrafi rozumem i opanowaniem uniezależnić sie od nieszczęść i trosk, jakie przynieść może życie.

Nagle gromadzone przez całe życie dorosłe idee i wartości upadają, a wypracowywany przez lata system filozoficzno - światopoglądowy okazuje się w zderzeniu ze śmiercią dziecka całkowicie bezużyteczny. Szczytem tego kryzysu są trzy treny: IX, X, XI. Kochanowski wątpi we wszystkie wartości - w mądrość, w religię i w cnotę, która stanowiła dla poety kwintesencję ludzkiej godności, opanowania i samokontroli.

Ostatni XIX Tren, stanowi dowód, że poecie - filozofowi udało się pokonać kryzys, zwalczyć dopadające do wątpliwości śwaitopoglądowe i podźwignąć z gruzów swój świat wartości. Okazało się że renesansowy humanista jakim był Kochanowski, przezwyciężył własną słabość i odbudował swe poważnie nadwątlone zaufanie do Boga, świata i samego siebie.

Tren VIII


Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim,
Moja droga Orszulo, tym zniknieniem swoim!
Pełno nas, a jakoby nikogo nie było:
Jedną maluczką duszą tak wiele ubyło.
Tyś za wszytki mówiła, za wszytki śpiewała,
Wszytkiś w domu kąciki zawżdy pobiegała.
Nie dopuściłaś nigdy matce się frasować
Ani ojcu myśleniem zbytnim głowy psować,
To tego, to owego wdzięcznie obłapiając
I onym swym uciesznym śmiechem zabawiając.
Teraz wszytko umilkło, szczere pustki w domu,
Nie masz zabawki, nie masz rozśmiać się nikomu.
Z każdego kąta żałość człowieka ujmuje,
A serce swej pociechy darmo upatruje.

TREN X


Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała?
W którą stronę, w którąś się krainę udała?
Czyś ty nad wszytki nieba wysoko wniesiona
I tam w liczbę aniołków małych policzona?
Czyliś do raju wzięta? Czyliś na szczęśliwe
Wyspy zaprowadzona? Czy cię przez teskliwe
Charon jeziora wiezie i napawa zdrojem
Niepomnym, że ty nie wiesz nic o płaczu mojem?
Czy, człowieka zrzuciwszy i myśli dziewicze,
Wzięłaś na się postawę i piórka słowicze?
Czyli się w czyścu czyścisz, jesli z strony ciała
Jakakolwiek zmazeczka na tobie została?
Czyś po śmierci tam poszła, kędyś pierwej była,
Niżeś się na mą ciężką żałość urodziła?
Gdzieśkolwiek jest, jesliś jest, lituj mej żałości,
A nie możesz li w onej dawnej swej całości,
Pociesz mię, jako możesz, a staw' się przede mną
Lubo snem, lubo cieniem, lub marą nikczemną!