Ludzie oświecenia uważali, że wiek w którym przyszło im życ, wiek XVII, stanowi odpowiedź światłych umysłów na okres upadku obyczajów i kryzysu kultury
- tak bowiem określano czasy Baroku.
Wiedza, intelekt, umiejętność myslenia spowodowały, że ludzie poczuli swą moc, potęgę. Żyjący w tamtych czasach Francuzi nazywali Oświecenie wiekiem oświeconych
(światłych) i wiekiem filozofów
. Szczególną rolę w przeobrażeniu intelektualnego i moralnego kryzysu, w jakim znalazła się Europa, miał odegrać rozum ludzki, traktowany jako naturalne światło wskazujące drogę poznania świata, czlowieka, jego miejsca w otaczającej rzeczywistości, jego stosunku do Boga. Terminem określającym Oświecenie jest pojęcie wieku rozumu
.
Gwałtowny rozwój filozofii, nauk eksperymentalnych i przyrodniczych, wiele przemian politycznych, społecznych i ustrojowych, szczególnie w krajach uważanych za kolebkę tej epoki, a więc w Anglii, Holandii i Francji (lecz oczywiście także w Niemczech a później w Polsce). Łacina zdecydowanie zaczęła ustępować miejsca językom narodowym, szczególnie modne stały się w całej Europie języki niemiecki i francuski. Warstwą społeczna, która znacznie zyskała na znaczeniu jest mieszczaństwo
W zachodniej Europie pierwsze oznaki nowej idei, zapowiedzi myśli oświeconych, pojawiły sie w Anglii pod koniec XVII, a rozwinęły na przełomie wieków XVII i XVIII oraz w XVIII stuleciu we Francji oraz Holandii. Stamtąd promieniowały na pozostałe kraje europejskie. W Polsce największy rozkwit Oświecenia przypada na drugą połowę wieku XVIII.
Periodyzacja polskiego Oświecenia przedstawia się natstepująco:
Monitor, pierwszy w Polsce teaty publiczny oraz Szkoła Rycerska. Zamykająca ten okres data 1795 to rok w którym nastąpił III rozbuór Polski, a więc moment ostatecznego upadku pierwsze Rzeczypospolitej;
Oświecenie było epoką, której fundamenty stworzyli nie artyści, lecz filozofowie i uczeni. Nic dziwnego, że na charakter tej epoki najważniejszy wpływ miały dwa wielkie prądy umysłowe: biorący sówj początek w doktrynie filozoficznej Kartezjusza racjonalizm oraz rozwijający się równolegle empiryzm.
Oświecenie to także okres dunkcjonowania innchy, mniejszych ideologii, prądów oraz zespołów poglądów etycznych z których najciekawaszymi wydją się utylitaryzm, humanitaryzm oraz irracjonalizm
RACJONALIZM to podstawowy prąd umysłowy epoki Oświecenia, system opierający się na rozumie, a odrzucający objawienie lub uczucue jako kryteria poznania prawdy.
Genezy prądu należy szukać już w Antyku, gdzue bliskie temu systemowie poglądy prezentował (choć nie zawsze) Platon, jednak za pierwszego racjonaliste uważa się powszchnie francuskiego filozofa Kartezjusza - uznany za twórcę filozofii nowego typu.
Punktem wyjścia i zarazem najistotnieszym elementem poglądów Kartezjusza było przekonanie, że jedynym źródłem rzetelnej wiedzy i kryterium prawdy jest ludzki rozum.
Metodą, która miała pomóc w odkrywaniu prostych składników myśli, stała się dla Kartezjusza znana w matematyce analiza. Najważniejsza była jednak dla niego myśl, czemu dał wyraz w słynnej sentencji Cogito, ergo sum (Myslę, więc jestem). To właśnie myśl, a więc rozum umożliwiały człowiekowi poznanie prawdy.
Wielkie zasługi w umocnieniu myśli racjonalistycznej miał angielski matematyk, fizyk i filozof Izaak Newton (1642-1727). Jest on symbolem tryumfu myśli ludzkiej: określił trzy zasady dynamiki i prawo ciążenie, skonstruował lunetę ziemską, wynalazł rachunek różniczkowy, a także potwierdził osiągnięcia polskiego astronoma Mikołaja Kopernika
Konsekwencją zdominowania filozofii przez rocjonalizm - mimi iz sam Kartezjusz nie odrzucał wiary w Boga, a wprost przeciwnie, dowodził Jego istnienia - była krytyka wierzeń religijnych, a w skrajnych przypadkach odrzucenie religii w ogóle. Znalazło to odzwierciedlenie w dwóch zasadniczych poglądach: ateizmie oraz deizmie.
Ateizm to pogląd odrzucający istnienie Boga w ogóle.
Deizm natomiast uznawał Boga jedynie jako czystą ideę, która jest co prawda stwórcą michanizmu świata, ale już nie ingerującym w dzieje ludzkości, odległym i niepoznawalnym. Deiści odrzucali objawienie, odrzucali więc dokrtynę Kościeła i sam Kościół jako instytucję w ogóle.
Drugim, obok racjonalizmu, umysłowym prądem dominującym w epoce Oświecenia był empiryzm. Jego rozwój przypada na przełom wieków XVII i XVIII. Koniec Oświecenia nie powoduje, że zainteresowanie empiryzmem wygasa, wprost przeciwnie, nie przestaje on być popularny także w późniejszych epokach.
Nazwa prądu wywodzi się z łacińskiego empiricus - oparty na doświadczeniu i greckiego empeirkos - doświadzczony, a także z greckiego słowa peira, oznaczającego próbę eksperyment.
Za twórcę empiryzmu uważa się angielskiego filozofa, prawnika i polityka Francisa Bacona (1561-1626), autora Wielkiego ustanowienia nauk. Jego wielką ambicją było zreformowanie całokształtu nauk, polegające na oparciu się na nowej, empirycznej teorii. U jej podstaw leżało przekonanie, że proces poznawania świata i prawdy opiera sie na doświadczeniu oraz eksperymencie. Dla Bacona za prawdziwe mogło być uznanie jedynie to, co można potwierdzić praktycznie, na drodze doświadczenia, a najważniejszą z nauk było przyrodo - znastwo, ogromne znaczenie przykładał też do teorii indukcji i do stosowania metody indukcyjnej w nauce (indukcja to, najprościej mówiąz, wpływ jednych zjawisk na drugie).
Rozwój empieyzmu wiąże się zazwyczaj z angielskim uczonym Jahanem Locke'm. Określił on naukowe podstawy tego prądu umysłowego, a naczelnym zadaniem filozofii uczynił poznanie. Locke zastosował w swych pracach metodę psychologiczną i genetywną (tzw. empiryzm genetyczny) oraz dokonał rodzaju dwóch źródeł doświadczenia: postrzeżenia i refleksji. Locke wprowadził do nauki słynne łacińskie pojęcie tabula rasa (czysta, niezapisana karta albo biała karta). Termin odnosił się do umysłu dziecka, niedotkniętego jeszcze żadnym doświadczeniem. Według Locke.a każdy człowiek jest w początkowej fazie swego życia taką niezapisaną kartą, zapisywaną dopier później pod wpływem czynników zewnętrznych. Ten zapis to doświadczenie. Locke twierdził że wszelka wiedza o otaczającym nas świecie i nas samych ma źródło w doświadczeniu zewnętrznym (zmysły) i wewnętrznym (refleksja).
Antropocentryczny charakter Oświecenia sprawił, że w centrum zainteresowania nauki, sztuki, filozofii i literatury ponownie znalazł się człowiek. Wzrosło zainteresowanie problememi egzystencjalnymi jednostki ludzkiej, poszukiwano celu życia człowieka, próbowano odpowiedzieć na pytania o drogę osiągnięcia dobra i szczęścia jeszcze w życiu doczesnym.
Oprócz czołowych - racjonalizmu i empiryzmu - pojawiły się inne, z których najważniejszymi były niewątpliwie humanitaryzm, utylitaryzm oraz irracjonalizm.
Punktem wyjścia dla wielu prądów oświeceniowych stał się humanitaryzm (już samo słowo kojarzy się i słusznie z humanizmem). Humanitaryzm to zaakceptowanie godności człowieka i wartości każdej jednostki ludzkiej, to także wskazanie na konieczność dążenia do braterstwa, wolności i równości wszystkich ludzi, niezależnie od pochodzenia i wyznawanej wiary. Wiązało się to z powszechnie głoszoną w oświeceniu tolerancją religijną oraz demokratyzacją dorm ustrojowych.
okreslający postawę ideową i społeczną człowieka utylitaryzm stanowi naczelną tezę antycznych etyków Oświecenia, np. Davida Hume'a (1711-1776). Zgodnie z jegi założeniami każdy powinien dążyć w swoim życiu do bycia użytecznym dla innych, a także do osiągnięcia szczęścia powszechnego, rozumianego jako największe szczęście największej liczby ludności.
Utylitarycm dał człowiekowi Oświecenia zgodną z duchem epoki mozliwość odnalezienia swego miejsca w świecie - nie należy życ dla Boga, ale dla innych ludzi - ku dobru i pożytku ogółu.
W końcowej fazie Oświecenia w krajach zachodniej Europy wykształcił się irracjonalizm, prąd umysłowy, któy w swoich podstawach przeciwstawiał sie racjonalizmowi. Istotą irracjonalizmu było przekonanie że w życiu człowieka woele miejsca powinno zajmować uczucie, intuicja, wiara i instynkt, że rozum i chłodna kalkulacja nie są wcale najważniejsze. W rozwoju irracjonalizmu należy się doszukiwać zapowidzi nadchodzącej po Oświeceniu epoki - Romantyzmu.
Urodził się 3 lutego 1735 w Dubiecku nad Sanem jako najstarszy syn Jana Krasickiegi, kasztelana chełmskiego oraz Anny ze Starzechowskich. Wcześnie osierocony przez ojca Ignacy dostał sie pod opiekę spowiniwaconego z rodziną Krasickich Franciszka Salezego Potockiego, uznawanego za najpotężniejszego i najmajętnieszego pana na Rusi.
Wyznaczoną juz przez rodziców drogę do kariery kościelnej Ignacy Krasicki zaczłą od zdobywania wykształcenia: najpierw (w latch 1743-1750) w kolegium jezuickim we Lwowie, a później w jezuickim Senatorium misjonarzy przy kościele S, Krzyża w Warszawie. W roku 1759 Krasicki przyjął swięcenia kapłańskie, później wyjechał na wyższe studia teologiczne do Rzymu. W tym czasie zwiedził Francję, zawitał też do Paryża. We włoszech przybywał do 1761 roku., głównie na koszt Franciszka Salezego Potockiego.
Krasicki szybko znalazł sie w kręgu najbliższych współpracowników Stanisława Augusta Poniatowskiegi, otrzymując godność kapelana Jego Królewskiej Mości
. Z ogromnym entuzjazmem i zaangażowaniem włączył się w pracę mające na celu propagowanie oświeceniowego światopoglądu - dowodem tego może być ogrom wysiłków, jaki włożył w redagowanie powstałego w 1765 roku czasopisma Monitor
. W roku 1764 został prezydentem trybunału małopolskigo, w roku 1766 otrzymał prawo obywatelstwa w Prusach Królewskich oraz buskupstwo warmińskie, a wraz z nim godność senarora i tytuł książęcy. Osiadł wówczas w Lidzbarku Warmińskim, skąd - jako senator - przyjeżdżał do Warszawy, biorąc czynny udział w życiu toważyskim i literackim stolicy oraz bywając na słynnych obiadach czwartkowych. Zamiłowanie do luksusu, wystawnego życia i smacznych potraw stało się przyczyną kłopotów finansowych, które trapiły Krasickiego do końca życia. W 1795 roku został arcybiskupem gnieźnieńskim, wtedy też przeniósł się do swych niwych rezydencji w Łowiczu i Skierniewicach. Zmarł 14 marca 1801 roku w Berlinie. Pochowano go w Kościele św. Jadwigi, skąd q roku 1829 jego ciało zostało przewiezione do Polski i złożone w katedrze gnieźnieńskiej.
Jest autorem m.im. licznych bajek i satyr, licznych utworów poetyckich, sławnego hymnu Święta Miłość kochanej ojczyzny, który był uważany za hymn Polski do czasu Mazurka Dąbrowskiego, a także poematów heriokomicznych Myszeida, Monachomania i Antyninochamia
2 zdania
Urodził się w 1755 roki w Pile, w bogatej rodzinie mieszczańskiej. Wstąpił do seminarium duchowego, w 1799 otrzymał święcenia kapłańskie, ale do staniwiska duchowego nie przywiązał większej wagi. Był wszechstronnie wyksztalcony, studiował na zagranicznych uniwersyteatch gdzie zetknął sie z oświeceniowa myślą filozoficzną i polityczną. Po powrocie do Polski osiadł w Zamościu. Ponieważ był mieszczaninem nie miał mozliwości zrobienia kariery duchownej ani nie mógł brać udziału w pracach sejmowych, żywo jednak interesował się polityką. Pod wpływek tych zainteresowań powstały dwa pierwsze utwory: Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego (1787) i Przestrogi dla Polski (1790). Wydani je bezimiennie. Autor poświęcił się pracy naukowej przyrodniczej i geologicznej, jest uważany za pioniera teternictwa i ojca polskiej geologii, w roku 1816 Staszic założył także Hrubieszkowskie Towarzystwo Rolnicze. W 1815 roku wydał Myśli o równowadze politycznej w Eoropie. Ponadto kontynułował swoją działalność jako członek Rady Stanum Komisji Oświecenia i Komisju Sprawa Wewnętrznych oraz dyrektor Dyrekcji Przemysłu i Kunsztów. Był propagatorem kształcenia zawodowego, pomysłodawcą m.in. niedzielnych szkó dla rzemieślników, Ponadto z jego inicjatywy powstała w 1816 roku w Kielcach Szkoła Akademicko - Górnicza, a w 1826 roku Szkoła Przygotowawcza do Instytutu Politychnicznego (zalążek proektowania politechniki). Dziełem jego życja był poemat historuoficzny Róg rudzki, w którym przedstawił schemat dziejów ludzkości, gdzie historia jest procesem rozwojowym, opartym na czynnikach społeczno - ekonomicznych. Zajmował się też tłumaczeniem dzieł klasyków starożytnych i pisarzr francuskich. Zmarł w Warszawie w 1826 roku.
Przestrogi dla Polski zostały wydane anonimow w 1790 roku, a więc w czasie obrad Sejmu Wielkiegi, który miał uchwalić nową konstytucję. Tekst Staszica jest przykładek literatury zaangazowanej politycznie w sktualne sprawy kraju. Podobny charakter miała komedia polityczne Juliana Urcyna Niemcewicza Powrót posła, która powstała jesionią 1790 roku, kiedy to miała nastąpić przerwa w obradach Sejmu i wybór nowych posłów. Utwór więc miał wpłynąć na opinię publiczną, aby społeczeństwo udzieliło poparcia zwilennikom reform.
Przestrogi dla Polski to przykład tekstu publicystycznego. Publicystyka to zbiór wypowiedzi na aktualne w danym momencie tematy polityczne, społeczne, kulturalne. W tekstach publicystycznych dominują środki perswazyjne, za pomocą których autor zmierza do czynnego wpływu na opinię publiczną. W utworze Staszica sominuje funkcja impresywna - wywarcie wpływu na odbiorce, który ma przyjąć postawę oczekiwaną przez autora, można tu także wyróżnić elementy funkcji ekspresywnej (wyrażenie emocji i uczuć autora), świadczą o tym pojawiające się w tekście pytania retoryczne i wykrzyknienia.
Bajka jest gatunkiem znanym już w Starożytności. W epoce Oświecenia mogła się rozwijać ze względu na charakter i cel: uczyła bawiąc, pełniła więc funkcje dydaktyczne. Bajka jest to rodzaj przypowieści na temat człowieka - jego cech charakteru, postaw i zachowań. Bajka nie mówi o konkretnych ludziach i wydzrzeniach, ludzie występujący w bajkach obdarzeni sią zazwyczaj kjedną cechą fizyczną lub cechą charakteru, np.: kilawy i slepy, którzy są bohaterami utworu pod tym samym tytułem, lub hipokryta występujący w wiersze Hipokryt.
Bardzo często bohaterami bajek są zwierzęta, które stanowią alegorię okreslonych cechi iz zachowań - lew oznacza władzę, ale też bezwzględność, o czym świadczy wiersz Lew pokorny wilk to drapieżność, czego przykładem jest utwór Dobroczynność, wół uosabia pracowitość i zaradność, małpa - głupotę, roztargnienie, błazeństwo, lis - chytrość, przebiegłość, fałsz, co można odnaleźć w wierszu Wół minister
Bajka ma charakter alegoryczny, czyli przedstawiony w niej obraz zawiera treści ukryte, ich odczytanie służy wyciągnięcie nauki i prawdy moralnej.
Bajka zawiera morał (pouczenie), króey może być wyrażony w sposób bezpośredni, np.: Mniej szkodzi impet jawny niźli złość ukryta
- Hipokryt, Źle zmyślać, źle i prawdę mówić w pańskim dworze
- Lew pokorny. Morał może też byc wyrażony w sposób pośredni, jego odczytanie jest możliwe p dokonaniu interpretacji utworu, np.: w wierszu Kulawy i ślepy morał uczy, że człowiek głupi nie może zapewnić bezpieczeństwa, natomiast morał wyrażony w utworze
Bajki Ignacego Krasickiego zawierają gorzka prawdę na temat moralnej kondycju człowieka, maja także charakter uniwersalny, czyli ponadczasowy, co oznacza, że ich przesłanie nie straciło na aktualności pomimo upływu wieków.
Jest to satyra dedykacyjna, pozornie sprzeczna z założeniami gatunku. Satyra powinna rozśmieszać, atakować opisywane osobym ich postępki i cechy charakteru. Utwór Do króla, przy pobieżnym odczytaniu, wydaje się być atakiem na króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (do niego bowiem jest skierowany), krytyką sposobu, w jaki rządi państwem. Podmiotem lirycznym jest typowy osiemnastowieczny Sarmata, szlachcic, niechętny królowi i wszelkim reformom Reczypospolitej. Stawia królowi pięć kardynalnych zarzutów, pokrywających sie z zarzutami jakie wysuwali wobec Stanisława Augusta niechętni mu magnaci. Pierwsz i drugi zarzut dotyczą pochodzenia króla> Magnatów oburzało szczególnie mocno, że władca Rzeczypospolitej nie pochodzi z rodu królewskiego, że jest tylko szlachcicem, a na domiar złego
Polakiem z pochodzenia.
Trzeci zarzut wynika ze zbyt młodego, zdaniem magnatów, wieku króla. Stanisław August w momencie elekcji (1764 rok) miał 32 lata. Zarzut czwarty dotyczy zbytniej łagoności w sposobie sprawowania rządów Wreszcie zarzut piąty, któy odnosi się do zbyt wysokiego wykształcenia i przesadnej dbałości o naukę oraz kulturę.
Zarzuty są oczywiście absurdalne. Wszystkie wymienione wady sa w istocie zaletami monarchy. Utwór więc jest naprawdę pochwałą zalet Stanisława Augusta Poniatowskiego, lecz jednocześnie śmiałym atakiem na szlecheckich Sarmatów, próbą kompromitacji stronnictwa antykrólewskiego.
Utwór napisany jest w formie dialogu prowadzonego przez dwóch szlechciców. Jeden z nich opisuje libację, w której brał udział poprzedniego dnia. Przybyli do niego dwaj goście a zgodnie z panującymi zwyczajami Jakże nie poczęstować, / gdy kto w dom przychodzi? / Jak częstować, a nie pić? / I to się nie godzi
, więc na poczętek wypito kilka kieliszków wódki. Potem wszystcy zasiedli do obiedu, podczas którego toczyła się rozmowa na temat pijatyk - zostały one zdecydowanie potępione, jednak po posiłku padła propozycja, aby dla zdrowia wypić nieco wina. W trakcie opróżniania kolejnych butelek w biesiadników wstępował coraz bardziej bojowy duch, który poczatkowo znajdował ującie w gorącej dyskusju (pełnej patriotycznego zapału) na tematy polityczne i społeczne. Burzliwa dysputa przerodziła się w bójkę, w której ucierpiał też sam gospodarsz, wziąwszy w łeb butelką
.
Przygoda ta wywołuje w nim refleksje prowadzące do stwierdzenia, że pijaństwo należy potępić.
Jego rozmówca podziela negatywne opinie dotyczącte tej wady i przyrównuje pijaków do zwierząt. Dalej dochodzi jednak do wnisku, że zwierzęta, coć nierozumne, są rozsądniesze od ludzim gdyż napoju nigdy nie biorą nad potrzebę
. Póżniej następuje pochwała trzeźwości, której to cnoty efektami są zdrowie, trzeźwość mysli, bogactwo, zdrowy rozsądek.
Jednakże cała ta budująca dyskusja kończy się w momencie gdy pierwszy z rozmowników odchodzi, aby napić sie wódki.
Autor potepia w tym utworze przede wszystkim źle przez Polaków pojętą gościnność, która jest przez nich rozumiana jako wspólne pijaństwo, ale wyszydza też inna cechę: bojowego ducha, który rodzi się przy kieliszku i tak też ginie, nie wykraczając poza biesiadną salę.
Nadawca wiersza jest nioekreślony, nie da sie go wskazać na podstawie form czasowników ani zaimków. Adresatem jest miłość ojczyzny - uczucie, abstrakcyhne, wzniosłe pojęcie - na co wskazuje poczatkowa apostrofa: Święta miłość kochanej ojczyzny...
. W wierszu ponuje nastrój powagi i wzniosłości. Utwór mona traktować jako wyznanie liryczne o zabarwieniu patriotycznym, przedmiotem wzniosłych uczuć jest ojczyzna
Wiersz jest poświęcony obiwiązkom obywatela wobec własnego kraju. Ojczyzna dająca swoim mieszkańcom poczucie wspólnoty i braterstwa jest dobrem najważniejsztm, które zasługuje na solidną ochronę. Służba krajowi należy więc do nadrzędnych powinności ludzi uczciwych (umysłów pozciwych
).
Aby załużyć na miano człowieka godnego szacunku, należy cenić dobro ojczyzny wyżej niz sprawy prywatne. Wyznacznikiem patriotyzmu jest zdolność do ponoszenia ofiar i znoszenia cierpień dla własnego kraju: rany(kalectwo
), niewola(pęta
), śmierć(zjadłe(...)trucizny
). Rodzaj cierpień, które dobry obywate zgadza sie ponosić dla ojczyzny wskazuje że poeta najwyżej cenił służbę żołnierską - symbol ofiarowania życia za kraj. Dlatego szpecące ciało blizny po ranach zadanych w walce dlają zarazem świadectwo piękności ducha (kształcisz kalectwo przez chwalebne blizny
). Poświęcenie dla ojczynzy jest nie tylko obowiązkiem, ale i zaszczytem (Byle cię można wspomóc, byle wspierać. / Nie żal żyć w nędzy, nie żal i umierać
).
Poeta, który pisła swój wiersz w okresie między jednym a drugim rozbioerm Polski, propaczliwie stara się natchnąć czytelników duchem patriotyzmu, o którego istocie wśród pruwatnych waśni rządzących (szlachty i magnaterii zapomniano). Egoizm i pycha obywateli doprowadziły bowiem ojczyzn na skraj przepaści. Ratunej w postaci Konstytucji 3 maja przyszedł, niestety, za późno.
Hymn... Krasickiego nigdy nie traci swej aktualności. Nie pzwala zapomnieć, że prawdziwy patriotyzm polega na rezygnacji z własnych korzyści i wygód w imię wspólnego dobra. Patos i wzruszający to wypowiedzu lirycznej służą podkreśleniu wagi tematu.